“Kilka uwag o jamach zasobowych na podstawie pilotażowego projektu eksperymentalnego”.
Małgorzata Krasna-Korycińska, luty, 2013
Przechowywanie- wprowadzenie.
Na wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyźnie wyraźnie daje się zauważyć świadomość ówczesnych ludzi o konieczności robienia zapasów. Saxo Gramatykopisując obrzędy w odległej Arkonie wspomina “Gdy lud rozłożył się przed drzwiami pod gołym niebem, kapłan wyjąwszy bostwu kielich, ciekawie badał, czy coś z miary wlanego napoju nie ubyło, co by było oznaką nieurodzaju w przyszłym roku. Gdy to stwierdził, nakazywał zachować płody na czas przyszły” (IVX,39 za: Leciejewicz, 1989, s.225). Zaś bezpośrednio o sposobie magazynowania pisał w XII wieku Helmold, twierdząc, że Słowianie w razie groźby wojny chowali zboże w jamach (za:Szafrańscy, 1967, s.241).
 |
| fragment prażnicy z Unierzyża |
Liczna grupa obiektów określanych jako “jamy gospodarcze” stanowić może ślad po istnieniu w tym miejscu piwniczek, zagłębionych w ziemi i przykrytych prostym dachem. Wokół budynków uznawanych za mieszkalne grupują się zespoły tego typu obiektów, zaś ich interpretacja jest bardzo trudna. Oczywiście pewnym ułatwieniem przy określaniu obiektów jako piwniczek może być analiza ich wyposażenia.
Przykładowo jeden z obiektów ze stanowiska w Gozdowie zawierał w swoim wnętrzu fragmenty dużych, zasobowych naczyń,mogących służyć do przechowywania składników pokarmów (jama 3, Musianowicz, 1950/51, s.277-279). Inny charakter mają liczne jamy z intensywnie ciemnym wypełniskiem, nie zawierające jednak spalenizny, w których wypełnisku znajdowane są np. prażnice i/lub rozcieracze kamienne (Gozdowo, jama 7, Musianowicz, 1950/51, s.281-282). Ciemny kolor warstw wypełniska sugeruje zawartość oragniczną, zaś obiekty można interpretować jako miejsca wstępnego przetwarzania zboża lub jego magazynowania i składowania w nim sprzętów do przetwarzania. Jako pracownia obróbki zboża została zakwalifikowana jama 11 z osady podgrodowej w Święcku-Strumianach st.IV (Jaskanis, 2008, s.109). W budynku znajdowało się palenisko oraz fragmenty prażnic. Na uwagę zasługuje zabezpieczenie ścian przed wilgocią poprzez wylepienie grubym płaszczem gliny.
Piwniczki lokowane także były pod lub w obrębie budynków mieszkalnych. Jedyną pozostałością po naziemnych, najprawdopodobniej zrębowych budynkach w obrębie płockiego grodu są piwniczki o ścianach długości około 2 metrów i głębokości do 1 metra, lokowane w narożnikach budynków naziemnych. Wkopane w ziemię pomieszczenia miały prawie pionowe ściany, zaś dno płaskie (Gołembnik, 2011, s.119-120). Niekiedy udało się stwierdzić szalowanie ścian plecionką (s.119, ob 1a?).
Piwniczki lokowane były w specjalnie do tego celu wydzielonej części budynku. Na osadzie podgrodowej w Święcku-Strumianach st.IV (ob.IV, Jaskanis, 2008, s.104) jeden z narożników chaty półziemiankowej został wygrodzony palikami, zaś koło niego wykopano niewielką piwniczkę (średnica 65 cm, głębokość 45 cm). W obrębie obiektu znaleziono także naczynie zasobowe. Mimo równoczesnego funcjonowania na osadzie wziemnych obiektów magazynowych, przechowywano także pożywienie w obiektach naziemnych, nie przeznaczonych specjalnie do tego tylko celu. Jako skład pożywienia użytkowano “budynek z podcieniem” z Bródna Starego (Musianowicz, 1956, s.43-48), gdzie obok szeregu przedmiotów codziennego użytku znajdowały się liczne szczątki organiczne (orzechy laskowe, ziarna prosa, jęczmienia, żyta i pszenicy oraz szczątki zwierząt i ryb) oraz fragmenty dużych, najprawdopodobniej zasobowych naczyń.
 |
| skrzynia na zboże z Bródna Starego (Warszawa) |
Najrzadziej spotykanym sposobem magazynowania zboża są skrzynie drewniane, taki obiekt bezdyskusyjnie na omawianym terenie występuje jedynie raz- na Bródnie Starym (grodzisko) . Skrzynia do magazynowania zboża została zbudowana przed wzniesieniem grodu (zlokalizowana jest pod wałem grodu), zaopatrzono ją w jednospadowy dach i wymoszczono korą brzozową (Musianowicz, 1956, s.28-30, 64).
W trakcie kolejnych sezonów wykopaliskowych na osadzie podgrodowej odkryto kilka podobnych obiektów, jednak w następnych latach dokonano ich częściowej reinterpretacji. Prostokątne w planie obiekty o niewielkich rozmiarach (najdłuższa ściana dł.2,35 cm), zbudowane z drewna, często brzozowego, z wypełniskiem zawierającym szczątki organiczne, zostały uznane za budynki gospodarcze (np. chlewiki/obory) (Musianowicz, 1956, s.61-64, 67; Musianowicz,1964, s.259-262). Jako jamy/skrzynie na zboże zostały jednak uznane obiekty z badań w 2000 r (Piotrowski,2001, s.91-96). Nawet jeśli część z domniemanych skrzyń na zboże okaże się obiektami o innej funkcji, inwentarz ich wypełnisk dostarcza licznych informacji o składnikach spożywczych (liczne szczątki organiczne), a także o paszy dla zwierząt i ich hodowli (np wykorzystaniu ściółki z konopii). Być może analogicznym do bródnowskich skrzyń na zboże jest obiekt odkryty na stanowisku w Poświętnem : “ Odkryto także zarys obiektu o nieustalonym w chwili obecnej przeznaczeniu. Zarys ten charakteryzuje się regularnym prostokątnym kształtem o wymiarach 2x2,5 m, a znajduje się w nim ceramika wczesnośredniowieczna oraz duże ilości nasion nie określonej w tej chwili rośliny” (Pyrgała, 1962, s.396)
 |
| Jama zasobowa z Tornow |
Archeologia ekperymentalna- jamy głębokie i jamy płytkie.
Na terenie Słowiańszczyzny najbardziej charakterystyczną formą jam zasobowych są workowate obiekty o znacznej głębokości, rozszerzające się ku dołowi.
Na interesującym mnie obszarze prawobrzeżnego Mazowsza wokół budynków mieszkalnych i gospodarczych grupują się przede wszystkim jamy o miąższości kilkudziesięciu cm o różnorodnym kształcie, nie wykazujące w planie bądź przekroju żadnej prawidłowości. Funkcjonalność dużych i głębokich jam zasobowych została doświadczalne sprawdzona już w latach sześćdziesiątych (Coles,1977, s.44 i nn.). Jak do tej pory nie zostały przeprowadzone badania nad użytkowaniem jam o małej głębokości.
Jesienią 2011 roku, bezpośrednio po żniwach, rozpoczęto pierwszy etap eksperymentu związanego z płytkimi jamami gospodarczymi. Wykopano niewielką jamę (wymiary na slajdzie) i wypełniono ją około 40 kg pszenicy. Zboże przykryto warstwą słomy i ziemi. Jamę wyeksplorowano pod koniec lipca 2012 roku. Aż do aktualnych żniw korzystanoby w gospodarstwie z ubiegłorocznego zboża, zaś z tego zapasu należało pozyskać ziarno na siew, paszę i pożywienia dla ludzi, gdyby nie udały się bieżące zbiory.
 |
| pradziejowe jamy zasobowe- inspiracja do ekperymentów archeologicznych w latach 60' XX w. |
Ziarna na stropie jamy były spleśniałe, o zapachu stęchlizny i jasnobrązowym kolorze. Wokół krawędzi jamy, z boków i na spodzie, utworzyła się kilkucentymetrowa ciemnobrązowa warstewka podgniłej, przerośniętej własnymi korzeniami pszenicy, skutecznie izolująca wnętrze jamy od wszystkich czynników zewnętrznych. W wypełnisku znajdowało się czyste, lekko wilgotne ziarno o przyjemnym zapachu. Porównywalne zjawiska zaobserwowano w trakcie niemieckich ekperymentów (Biermann F. informacja ustna, 2011 r.).
 |
| warstwa izolująca jamę od góry- słoma oraz ziemia odcięły dopływ wilgoci i powietrza |
Ziarno to poddano kiełkowaniu, po 3 do 4 dni skiełkowało około 50% próbki, ale aż 80 % było zdatne do spożycia. W trakcie eksperymentów przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii w jamach o nieco innej konstrukcji skiełkowało około 60-70% ziarna (Coles, 1977, s.52-53). Kolejne etapy eksperymentu polegać będą na zbudowaniu podobnych jam, ale będą one odkrywane w ciągu roku, aby podbierać ziarno. Jednak już pierwsza próba wykazała, że jest możliwe przechowywanie zboża także w jamach płytkich, wskazane byłoby zatem pobieranie próbek wypełniska z domniemanych jam zasobowych i gospodarczych w ogóle odkrywanych w trakcie wykopalisk. Tylko analiza wypełniska, a nie kształtu i rozmiaru, może wpłynąć na określenie funkcji obiektów.
 |
| przekrój płytkiej jamy ekperymentalnej |
Powyższy przegląd nie obejmuje wszystkich północnomazowieckich stanowisk i zlokalizowanych na nich wczesnośredniowiecznych urządzeń magazynowych. Jednak już ta wstępna analiza ukazuje różnorodność rozwiązań konstrukcyjnych na przestrzeni całego okresu wszesnośredniowiecznego, rozmaitych udogodnień i przemyślanego wykorzystania przestrzeni osad i grodów.
Przypisy:
1.- wykorzystałam fragment artykułu p.t.: Z PROBLEMATYKI KULTURY KULINARNEJ NA MAZOWSZU WCZESNOŚREDNIOWIECZNYM- URZĄDZENIA GRZEWCZE I MAGAZYNOWE, przygotowanego dla Redakcji “Z Otchłani wieków” jako wynik wystąpienia na konferencji “Kulinaria w soczewce wiedzy” z września 2012 r, zorganizowanej przez Stowarzyszenei Naukowe Archeologów Polskich o. w Warszawie.
Podziękowania:
Stanisław Petrykowski za udostępnienie niepublikowanych informacji o wykopaliskach w Grudusku
Felix Biermann za informacje o słowiańskich jamach zasobowych na terenie Niemiec
Ryszard Cendrowski za udostępnienie niepublikowanego sprawozdania z badań w Unierzyżu
Władysław Weker- za cenne uwagi i pomoc w wykonaniu zdjęć termicznych
Sylwester Krasny za udostępnienie terenu do przeprowadzenia eksperymentów.
Bibliografia
Biermann Felix
2006 Ein fruhmittelalterlicher Burg-Siedlunskomplex in Nordmasowien, Archeologia Mazowsza i Podlasia, Studia i materiały, T.IV, Warszawa.
Cędrowski Ryszard
2000 Wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 2 we wsi Unierzyż, gm.Strzegowo-Osada, woj. mazowieckie (gaz nr 23), Warszawa.
Coles John
1977 Archeologia doświadczalna, Warszawa
Dembińska Maria
1963 Konsumpcja żywnościowa w Polsce średniowiecznej, Wrocław-Warszawa-Krakow
Dulinicz Marek
1992 Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 1 w Kruszczewie, gm.Stara Biała, woj.płockie, Sprawozdania Archeologiczne, T.XLIV, Kraków, s.187-215
Jaskanis Danuta
2008 Święck. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy na północno- wschodnim Mazowszu, Warszawa.
Leciejewicz Lech
2010 Słowianie zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy.
Marciniak Józef
1960 Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy z miejscowości Bazar Nowy pow. Maków Mazowiecki, Materiały Wczesnośredniowieczne, T.V, s.99-140
Musianowicz Krystyna
1950/1951 Cmentarzysko i osada wczesnohistoryczna w Gozdowie, pow. Sierpc, Wiadomości Archeologiczne, T.XVII, z.IV, s. 251-304.
1956 Gród i osada podgrodowa w Bródnie Starym koło Warszawy, Materiały Wczesnośredniowieczne, T.IV, s.7-96
1963 Osada podgrodowa w Warszawie-Bródnie Starym w Swietle badań 1961 roku, Wiadomości Archeologiczne, T.XXIX, z.3, s.235-249
1964 Wyniki badań w 1962 roku na osadzie podgrodowej w Warszawie- Bródnie Starym, Wiadomości Archeologiczne, T.XXX, z.3-4, s.246-268
1972 Osada z XI-XIII w. w Poświętnem, pow. Płońsk, Wiadomości Archeologiczne, T. XXXVII, s. 302- 319.
Pleterski Andriej,
2008 Kuhinjska kultura v zgodnjem srednjem veku, Ljubljana
Piotrowski Andrzej
2001 Bródno czeka..., Z otchłani wieków, R.56, nr 1-2, s.91-96
Piotrowski Marek
2000 Wyniki badań archeologicznych okolic Ciechanowa, (w:) Rola szlachty mazowieckiej w kształtowaniu polskiego krajobrazu kulturowego, Koseski A. (red), Ciechanów, s. 14-51.
Pyrgała J
1962 Osady z okresu późnolateńskiego i rzymskiego oraz okresu wczesnośredniowiecznego w Poświętnem, pow.Płońsk, Wiadomości Archeologiczne, T.XXVII, z.4, s.396
Szafrańscy Zoja i Włodzimierz
1961 Z badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim w Biskupinie, Polskie Badania Archeologiczne, T.6, Wrocław-Warszawa-Kraków
Szymański Wojciech
2005 Mazowsze na początku wczesnego średniowiecza, (w:) Dulinicz Marek (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia , seria Archeologia Mazowsza i Podlasia, Studia i Materiały, T.III, Szymański Wojciech, Warszawa, s.173-185
Trzeciecki Maciej
2011 Gród na Wzgórzu Tumskim, (w:) Gołembnik Andrzej (red.) Płock wczesnośredniowieczny, seria Origines Polonorum, T.IV, Urbańczyk Przemysław (red. serii), Warszawa
